W stronę Japonii – filozofowie XX wieku (część 13)

Filozofia w rozumieniu europejskim zaczęła się rozwijać w okresie Meiji pod wpływem zachodnim. Wcześniej wszelkie rozważania na temat istoty bytu, sensu życia itp. prowadzono  głównie w religijnych traktatach buddyjskich, sintoistycznych oraz społeczno-politycznych rozważaniach konfucjańskich. Bardzo bogaty dorobek w tym zakresie zaliczano do dziedziny shisō, czyli „myśli”, której systematyczny zbiór opublikowany w latach 1970-1982 pt.Nihon shisō taikei (Wielki zbiór myśli japońskiej) przez wydawnictwo Iwanami składa się z 67 tomów uzupełnionych o nową serię pt. Nihon kindai shisō taikei (Wielki zbiór japońskiej myśli współczesnej), wydany w latach 1988-1992 w 24 tomach.

Kiedy zaczęto tłumaczyć zachodnie prace filozoficzne, nie było jeszcze odpowiednich terminów na oznaczenie „filozofii”, więc utworzono nowe słowo tetsugaku, którego człony tetsu i gaku  znaczą „naukę o mądrości”. Na początku tym terminem określano tylko zachodnie prace filozoficzne. Z czasem rozszerzono jego zakres, zwłaszcza gdy w XX wieku pojawili się oryginalni myśliciele japońscy, łączący w swych rozważaniach koncepcje zachodnie z tradycją kultury wschodniej, tzn. głównie japońskiej. Do takich myślicieli należeli m.in. Nishida, Watsuji i Tanabe oraz Hatano, Yuasa i Nakamura.

Nishida Kitarō (1870-1945), założyciel szkoły z Kioto (czasem  zwanej „szkołą kiotyjską), uznawany jest za najwybitniejszego filozofa dwudziestowiecznej Japonii. Łączył on filozofię religii – głównie buddyjskiej szkoły zen – z filozofią nauki. Na początku działalności badawczej, gdy opublikował Zen no kenkyū (Studia nad dobrem, 1911), zastanawiał się nad zapożyczonym od Williama Jamesa pojęciem czystego doświadczenia, „definiowanego jako to, co pierwotne w stosunku do myślenia dyskursywnego, natomiast krytykował teorię pragmatyzmu, stanowiącą najważniejszy wkład Jamesa w filozofie światową”¹⁾. Nishida analizował myśl, wolę, intuicję. jak również doświadczenie, którego najgłębszą formą jest czyste doświadczenie. A najbardziej znaną koncepcją Nishidy jest logika basho (miejsce, topos), czyli koncepcja logiki niedualistycznej, w której filozof przezwycięża rozróżnienie podmiotu i przedmiotu, co nazywa „logiką absolutnie sprzecznej samotożsamości”, logiką paradoks²⁾.  Nie mam tutaj na celu objaśniania skomplikowanych rozważań Nishidy, ale przynajmniej pragnę polecić zainteresowanym najlepsze polskie źródła. Są to oryginalne  prace Agnieszki Kozyry, autorki licznych studiów na temat filozofii Nishidy oraz religii Japonii³⁾.

Hatano Seiichi (1877-1950) zajmował się głównie badaniem zachodnich religii, zwłaszcza teologicznych aspektów chrześcijaństwa. Opublikował również zarys filozofii zachodniej,  monografię poświęconą Spinozie oraz problemowi czasu i wieczności.

Watsuji Tetsurō (1889-1960) zajmował się głównie historią japońskiej myśli etycznej oraz związkami kultury i klimatu. W najbardziej popularnej książce pt. Fūdō. Ningengakuteki kōsatsu (Klimat i kultura. Studium filozoficzne, 1935), pisanej pod wpływem fenomenologii Martina Heideggera, uzasadnił znaczenie klimatu i innych warunków naturalnych na rozwój cywilizacji i wyróżnił trzy typy kultury, a mianowicie pasterską (makiba), pustynną (sabaku) i monsunową (monsun).

Tanabe Hajime (1885-1962) należał do szkoły kiotyjskiej i podobnie jak Nishida Kitarō i Nishitani Keiji wykorzystywał „intelektualne metody Zachodu dla wyjaśniania filozoficznych podstaw swej własnej tradycji kulturowej”⁴⁾. Najbardziej znanym jego dziełem jest Zangedō to shite no tetsugaku (Filozofia jako Droga spowiedzi, 1948), w którym  przedstawił program odnowy Japonii po okresie zbrodni jej nacjonalizmu. Tanabe w okresie wojny przeżywał kryzys wartości, z którego wybawiła go metanoja, czyli nawrócenie (zange – spowiedź). To znaczy, że po wyrażeniu skruchy, wybawiła go „cudowna moc’ , czyli tariki („inna siła”) buddyjskiej sekty Czysta Ziemia.

Nakamura Hajime (1911-1999), buddolog. Należy do najwybitniejszych w świecie autorytetów w zakresie buddyzmu Indii, Chin i Japonii. Wyniki wieloletnich badań ogłosił w książce Tōyōjin no shii hōhō (Sposoby myślenia ludów Wschodu), a następnie w wersji angielskiej pt. Ways of Thinking of Eastern People⁵⁾.

Uehara Senroku (1899-1975) zajmował się filozofią nauki, jak również religii. Twierdził, że nauka wymaga pełnego zaangażowania badacza jako podmiotu⁶⁾. A z drugiej strony uważał, że doświadczenie religijne również oznacza zaangażowanie się w rzeczywistości tego świata – popierał więc zaangażowany buddyzm zgodnie ze wskazówkami Nichirena (1222-1982), reformatora buddyzmu, który pragnął rozszerzyć drogę do zbawienia szerszym kręgom wyznawców.

Nishitani Keiji (1900-1990) twierdził, że nihilizm to główny problem filozofii XX wieku. A nowoczesna nauka stanowi jeden z czynników przyczyniających się do nihilizmu, ponieważ opiera się na fałszywej epistemologii związanej z pęknięciem w ludzkiej świadomości⁷⁾.

Na zakończenie powyższego przeglądu tendencji i twórców japońskiej filozofii XX wieku należy stwierdzić, że japońscy filozofowie mają najlepsze osiągnięcia dzięki ustawicznemu dialogowi prowadzonemu z koncepcjami zachodnimi, jak i z rodzimą tradycją, zwłaszcza buddyjską.

Warto przypomnieć, że w Japonii przed okresem Meiji nie było gałęzi nauki zwanej filozofią. Dopiero Nishi Amane stworzył termin tetsugaku na tłumaczenie „filozofii”, który razem z  prawnikiem Tsudą Mamichim (1829-1903) popularyzował w Japonii filozofię pozytywistyczną.

Wraz z napisaniem konstytucji i umocnieniem się tendencji nacjonalistycznych wzrosło zainteresowanie niemiecką filozofią idealistyczną (kannenron) Kanta i Hegla. Prekursorami byli Inoue Tetsujirō (1855-1944), Ōnishi Hajime (1864-1900) i Kuwaki Gen’yoku (1874-1946). Zajmowano się też europejską filozofią neoidealistyczną (shinrisōshugi) Euckena i  Bergsona. Natomiast Nishida Kitarō  stworzył oryginalny system idealistycznej filozofii, w którym połączył niemiecki idealizm z myślą dalekowschodnią. Poza tym Tanaka Ōdō (1867-1932) studiował pragmatyzm, Kuwaki Gen’yoku (1874-1946) znany jest jako kantysta⁸⁾.

***

Kolejne artykuły z cyklu JAPONIA – między cywilizacją i kulturą – już wkrótce!

Publikacja finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „DIALOG” na lata 2016-2017