Na przełomie wieków XIX i XX – po dwudziestu latach modernizacji Japonii – największą poczytnością cieszyły się jednak opowiadania i powieści wzorowane na realistycznej prozie XVII wieku (np. Ihara Saikaku), ukazującej ówczesne konflikty, których głównymi motywami była miłość i pieniądz, podobnie jak na początku rozwoju japońskiego kapitalizmu. Ich autorów – należących do grupy Ken’yūsha – nazwano pseudoklasykami1).
Bardzo aktywnym i poczytnym pseudoklasykiem był Kōda Rohan (1867-1947)2), który opublikował idealistyczne Gojūnotō (Pagoda), Fūryūbutsu (Elegancki Budda) w oryginalnym stylu klasycznym. Trwałe miejsce w pamięci Japończyków zachowała pisarka Higuchi Ichiyō (1872-1896)3), autorka opowiadań m.in. Takekurabe (Porównanie wzrostu) i Nigorie (Mętny obraz), ukazujących życie dziewcząt i kobiet końca XIX wieku4).
Natomiast po zwycięstwie Japonii w wojnie z Chinami (1895) zaczęto publikować utwory wyrażające indywidualne emocje, wskazujące na nową tendencję opozycyjną do dotychczasowej, raczej intelektualnej i oświeceniowej. Zwłaszcza od czasu wydania „Bungakukai” („Świat Literacki”), pisma założonego w 1893 r. przez Kitamurę Tōkoku i Shimazakiego Tōsona, w ciągu około dziesięciu lat czytano prozę romantyczną Moriego Ōgaia (1862-1922), m.in. Maihime (Tancerka), jak również Kunikidy Doppo (1871-1908) – Musashino (Równina Musashi), Tokutomiego Roki (1868-1927) powieść Hototogisu (Kukułka, polski tytuł: Namiko) i eseje Shizen to jinsei (Przyroda i życie), Izumiego Kyōki opowiadania Kōya hijiri (Mędrzec z góry Kōya) i Yushima mōde (Pielgrzymka do Yushimy).
Po wojnie japońsko-rosyjskiej (1905) narastały konflikty społeczne, a wraz z nimi osłabła tendencja romantyczna, wypierana stopniowo przez nurt naturalistyczny. Pod wpływem m.in. Zoli i Maupassanta pisarze podjęli próbę opisu życia społecznego. Wówczas Shimazaki Tōson opublikował powieść Hakai (Złamany zakaz, 1906), w której bohater, nauczyciel musiał zrezygnować z pracy, ponieważ odkryto, że pochodził z kasty upośledzonej burakumin. Natomiast Kunikida Doppo5) w opowiadaniu Gyūniku to bareisho (Wołowina i kartofle, 1901) ukazał bohaterów dyskutujących na temat realizmu (symbolem jest wołowina) i idealizmu (symbolem są kartofle). Tayama Katai (1871-1930) opowiadaniem Futon (Kołdra, 1907) zapoczątkował tendencję „szczerego opisu” w tzw. „powieści o sobie”.
Chociaż w najnowszym zbiorze literatury japońskiej Ikezawa Natsuki6) nie docenił żadnego z naturalistów i nie umieścił w swej prezentacji, należy jednak wspomnieć, że do równie wybitnych naturalistów zaliczani są również: Masamune Hakuchō (1879-1972), Tokuda Shūsei (1871-1943), Nagatsuka Takashi i Mayama Seika oraz krytyk Shimamura Hōgetsu (1971-1918). Dzięki ich aktywności naturalizm w latach 1905 – 1914 stał się dominującym nurtem w świecie literackim Japonii.
Japońska odmiana naturalizmu – z powodu niedorozwoju nauk społecznych i surowych rygorów narzuconych przez ówczesną „politykę bezpieczeństwa społecznego” – rzadko przedstawiała realistyczne obrazy społeczeństwa. Koncentrowała się raczej na sprawach rodzinnych i osobistych, zwłaszcza w tzw. powieści o sobie (shishōsetsu) i „powieści psychologicznej”(shinkyō shōsetsu).
Wpływ europejskiego naturalizmu jest widoczny również w poezji. A mianowicie, o życiu codziennym pisał Ishikawa Takuboku (1886-1912) – w zbiorach poezji Ichiaku no suna (Garść piasku), Kanashiki gangu (Smutne zabawki), Yobiko to kuchibue (Gwizd i gwizdek), w których wyraził również niepokój wywołany represjami w tzw. incydencie Kōtoku, zwanym też „incydentem wielkiej zdrady”. Z kolei Wakayama Bokusui (1885-1928) pisał „krótkie pieśni” (tanka) o miłości, ale też o cierpieniu i smutku człowieka. Często podróżował i opiewał miejsca odwiedzane. Dlatego w wielu miejscowościach upamiętniono jego pobyt, stawiając „pomniki pieśni” (kahi), tablice z wyrzeźbionymi wierszami.
Niewątpliwie, to naturaliści – zwłaszcza twórcy „powieści o sobie” – najgłębiej spośród wszystkich ówczesnych literatów penetrowali mroczne strony życia ludzkiego. Z drugiej strony wybitne dzieła tworzyli również opozycyjni do naturalizmu pisarze należący do kilku różnych szkół i tendencji, takich jak tanbiha (szkoła estetyczna) i shirakabaha (szkoła „Białej Brzozy”) oraz pisarzy niekiedy zaliczanych do szkoły intelektualnej (chiseiha) i „wolnego czasu” (yoyūha).
耽美派 白樺派 知性派 余裕派 私小説
Szkołę estetów – zwaną też szkołą artystyczną – reprezentują m.in. Nagai Kafū (1879-1959), Tanizaki Jun’ichirō (1886-1965) i Satō Haruo (1892-1964), którzy chętnie sięgali do rodzimej tradycji, cenili rolę piękna i przyjemności w życiu człowieka.
Tanizaki Jun’ichirō (1886-1965) debiutował, pisząc opowiadania (Shisei –Tatuaż, 1910) i dramaty (Tanjō – Narodziny, 1910), ale zasłynął dzięki powieści (Chijin no ai – Miłość szaleńca, 1924). Z biegiem lat stał się jednym z najwybitniejszych pisarzy XX wieku.
Pisarze idealistycznej szkoły „Białej Brzozy” interesowali się wybitnymi indywidualnościami (Budda, Chrystus) i wielkimi ideami, zwłaszcza buddyzmem i chrześcijaństwem. Byli to Arishima Takeo (1878-1923)7), autor Aru onna (Pewna kobieta), Shiga Naoya (1883-1971)8), twórca mistrzowskich opowiadań Zbrodnia Hana (1913), Seibei i tykwy (1913)9), i powieści An’ya kōro (Droga w ciemności nocy, 1917-1937) oraz Mushanokōji Saneatsu (1885-1976), znany autor powieści Yūjō (Przyjaźń, 1920).
Publikacja finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „DIALOG” na lata 2016-2017

1. | ↩ | Były to m.in. Konjiki yasha (Złoty demon) i Tajō takon (Wielkie uczucia i wielkie żale) Ozakiego Kōyō (1861-1903) oraz Natsukodachi (Gaj latem) Yamady Bimyō (1868-1910), Kannon iwa (Skała Bogini Łaski) Kawakamiego Bizana (1869-1908), Zangiku (Późna chryzantema) Hirotsu Ryūrō (1861-1928) i Kōya hijiri (Świątobliwy z góry Kōya) Izumiego Kyōki (1873-1939). |
2. | ↩ | Zob. Kōda Rohan, Tarōbō, tłumaczenie Monika Szychulska, w: Chrestomatia współczesnych opowiadań japońskich. Meiji (1868-19120 – Taishō (1912-1926), Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 2005. |
3. | ↩ | Zob. Katarzyna Sonnenberg, Opowiadanie siebie. Autobiografizm Higuchi Ichiyō, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2014. |
4. | ↩ | Higuchi Ichiyō, Na rozstaju. Wybór opowiadań, tłumaczenie Katarzyna Sonnenberg, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2015. Zob. też Higuchi Ichiyō, Trzynasta noc, tłum. Monika Szychulska, w: Chrestomatia…, op.cit. |
5. | ↩ | Zob. Kunikioda Doppo, Profesor Tomioka, tłum. Monika Szychulska, w: Chrestomatia…, op.cit. |
6. | ↩ | Mam tu na myśli 30-tomowy, indywidualny wybór pt. „Zbiór literatury japońskiej” wybitnego pisarza Ikezawy (Nihon bungaku zenshū, Kawade Shobō Shinsha, 2014-2018). |
7. | ↩ | Zob. Arishima Takeo, Laboratorium, tłum. Monika Szychulska, w: Chrestomiatia…, op.cit. |
8. | ↩ | Shiga Naoya, Miłość platoniczna, tłum. Monika Szychulska, w: Chrestomatia, op. cit. |
9. | ↩ | Zob. w zbiorze Irys Opowiadania japońskie (1960). |