Nieodpłatna pomoc prawna – podsumowanie zmian

W 2015 roku weszła w życie Ustawa o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej[1], która określała zasady udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej, a także zasady działania organów administracji publicznej w zakresie edukacji prawnej. Nowe przepisy pozwoliły na korzystanie z profesjonalne pomocy zawodowych prawników, również osobom, które na takie wsparcie do tej pory nie było stać.

I w tym zakresie, abstrahując od samych niuansów poszczególnych przepisów, stanowiła ona zupełnie nową jakość w zakresie świadczenia profesjonalnej pomocy prawnej. Po kilka latach funkcjonowania nieodpłatnej pomocy prawnej doczekaliśmy się bardzo wyraźnej jej nowelizacji, diametralnie poszerzającej katalog osób, które będą mogły z niej skorzystać oraz wprowadzającej szereg dodatkowych udogodnień. Przedmiotowe zmiany wynikające z Ustawi o zmianie ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej oraz niektórych innych ustaw[2], funkcjonują już od 1 stycznia 2019 roku, po III kwartale ich obowiązywania warto o nich opowiedzieć nieco szerzej.

Zakres przedmiotowy nieodpłatnej pomocy prawnej

Zakres nieodpłatnej pomocy prawnej nie uległ większym zmianom, niemniej odnosi się do nieco szerszego zakresu czynności, jakie w jej ramach mogą zostać wykonane. I tak kolejno nieodpłatna pomoc prawna obejmuje:

• poinformowanie zgłaszającego się po pomoc o obowiązującym stanie prawnym oraz przysługujących uprawnieniach lub spoczywających na niej obowiązkach;
• wskazanie osobie uprawnionej sposobu rozwiązania jej problemu prawnego;
• sporządzenie (do tej pory udzielenie pomocy w sporządzeniu projektu) projektu pisma w ww. sprawach, z wyłączeniem pism procesowych w toczącym się postępowaniu;
• nieodpłatną mediację (do tej pory nieobjętą zakresem nieodpłatnej pomocy prawnej);
• sporządzenie projektu pisma o zwolnienie od kosztów sądowych lub ustanowienie pełnomocnika z urzędu (nowością jest dodatkowe uprawnienie do poinformowania o kosztach postępowania i ryzyku finansowym związanym ze skierowaniem sprawy na drogę sądową).

Zakres podmiotowy nieodpłatnej pomocy prawnej

Największa zmiana zasad funkcjonowania nieodpłatnej pomocy prawne dotyczy, bardzo wyraźnego poszerzenia kręgu osób, które będą mogły skorzystać z profesjonalnej pomocy prawnika. Otóż do tej pory nieodpłatna pomoc prawna przysługiwała osobie fizycznej, która spełniała określone ustawowe przesłanki. Przykładowo z pomocy skorzystać mogła osoba, której w okresie 12 miesięcy poprzedzających zwrócenie się o udzielenie nieodpłatnej pomocy prawnej zostało przyznane świadczenie z pomocy społecznej; posiadała ważną Kartę Dużej Rodziny; posiadała ważną legitymację weterana; nie ukończyła 26 lat, lub ukończyła 65 lat; czy też była w ciąży.

Z kolei od 1 stycznia 2019, nieodpłatna pomoc prawna oraz nieodpłatne poradnictwo obywatelskie (kolejna nowość) przysługują osobie uprawnionej, która nie jest w stanie ponieść kosztów odpłatnej pomocy prawnej. Wystarczy, że taka osoba przed uzyskaniem nieodpłatnej pomocy prawnej lub nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego, złoży pisemne oświadczenie, że nie jest w stanie ponieść kosztów odpłatnej pomocy prawnej. W ten sposób praktyczne każdy może zgłosić się o wsparcie w ramach nieodpłatnej pomocy prawnej, niezależnie od posiadanych dochodów i sytuacji materialnej. Z jednej strony to rozwiązanie należy pochwalić za objęcie wsparciem tych osób, które nie spełniały dotychczasowych kryteriów, ale w dalszym ciągu nie były w stanie ponieść samodzielnie kosztów pomocy prawnej. Z drugiej zaś, już wcześniej dość szeroki krąg osób uprawnionych do nieodpłatnej pomocy prawnej, został jeszcze bardziej poszerzony, co nieco wypacza pierwotny sens tej instytucji, dedykowanej zdecydowanie tym najuboższym, zwłaszcza że w obecnych realiach pomoc prawna niekoniecznie musi stanowić olbrzymi wydatek, przede wszystkim w drobnych sprawach życia codziennego, z jakimi do punktów nieodpłatnej pomocy prawnej najczęściej zgłaszają się zainteresowani. Niezależenie od tego, obecnie każdy ma prawo zgłosić się po nieodpłatną pomoc, jeżeli uzna, że nie jest w stanie samodzielnie ponieść jej kosztów, a jedyną potencjalną konsekwencją jest możliwość uznania, że ww. oświadczenie zostało złożone niezgodne z prawdą. Jednak, aby do tego doszło, każdorazowo będą musiały zostać zbadane szczegółowe okoliczności danej sprawy, co zawsze będzie rodziło szereg bardzo licznych trudności.

Nieodpłatne poradnictwo

Zupełnie nową instytucją w ramach nieodpłatnej pomocy prawnej jest nieodpłatne poradnictwo obywatelskie. Do stycznia 2019 roku nieobecne w ustawie, od początku roku obejmuje działania dostosowane do indywidualnej sytuacji osoby uprawnionej, zmierzające do podniesienia świadomości tej osoby o przysługujących jej uprawnieniach lub spoczywających na niej obowiązkach oraz wsparcia w samodzielnym rozwiązywaniu problemu, w tym, w razie potrzeby, sporządzenie wspólnie z osobą uprawnioną planu działania i pomoc w jego realizacji. Są to przede wszystkim porady dla osób zadłużonych i porady z zakresu spraw mieszkaniowych oraz zabezpieczenia społecznego, a także nieodpłatna mediacja.

Edukacja prawna

Kolejna nowością zawartą w znowelizowanej ustawie jest instytucja edukacji prawnej, obejmującej działania edukacyjne zmierzające do zwiększenia świadomości prawnej społeczeństwa, dotyczące
w szczególności upowszechniania wiedzy o: prawach i obowiązkach obywatelskich; działalności krajowych i międzynarodowych organów ochrony prawnej; mediacji oraz sposobach polubownego rozwiązywania sporów; możliwościach udziału obywateli w konsultacjach publicznych oraz procesie stanowienia prawa; a także dostępie do nieodpłatnej pomocy prawnej i nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego. Owa edukacja prawna ma ostatecznie przyjąć kształt informatorów i poradników, otwartych wykładów i warsztatów oraz rozpowszechnianiu informacji za pośrednictwem środków masowego przekazu i innych zwyczajowo przyjętych form komunikacji, w tym prowadzeniu kampanii społecznych.

Udzielający pomocy prawnej

Co niezwykle istotne, nieodpłatnej pomocy prawnej w dalszym ciągu udziela osobiście adwokat lub radca prawny, a w szczególnie uzasadnionych przypadkach z ich upoważnienia aplikant adwokacki lub aplikant radcowski. Nowością jest, że w przypadku stwierdzenia, że przedstawiony przez osobę uprawnioną problem nie może być rozwiązany w całości albo części poprzez udzielenie nieodpłatnej pomocy prawnej, w szczególności stwierdzenia, że problem nie ma wyłącznie charakteru prawnego, adwokat lub radca prawny informują osobę uprawnioną o możliwościach uzyskania innej stosownej pomocy w jednostkach nieodpłatnego poradnictwa, wskazanych na liście sporządzanej przez starostę.

[1] Ustawa o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej z dnia 5 sierpnia 2015 r. (Dz.U. z 2015 r. poz. 1255)

[2]Ustawa o zmianie ustawy o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej oraz niektórych innych Ustaw z dnia 15 czerwca 2018 r. (Dz.U. z 2018 r. poz. 1467)