Archeologia prawna to dziedzina nauki, która otwiera przed nami fascynujący świat materialnych śladów dawnego prawa. Łącząc w sobie elementy historii, prawa i archeologii, pozwala nam lepiej zrozumieć, jak funkcjonowały systemy prawne w przeszłości.
Czym jest archeologia prawna i skąd się wzięła?
Archeologia prawna to nauka pomocnicza historii państwa i prawa, która zajmuje się badaniem obiektów materialnych związanych z funkcjonowaniem prawa w przeszłości. Przedmiotem jej zainteresowania są zarówno przedmioty używane w procesie stanowienia i egzekwowania prawa, jak i symbole oraz rytuały prawne.
Termin „archeologia prawna” (niem. die Rechtsarchäologie) został po raz pierwszy użyty w 1889 roku przez niemieckiego uczonego Karla von Amira. Nazwa ta szybko przyjęła się w krajach niemieckojęzycznych, a następnie rozprzestrzeniła się na inne kraje europejskie. W Polsce początkowo używano określenia „archeologia prawnicza”, jednak z czasem zastąpiono je terminem „archeologia prawna”, który lepiej oddaje istotę tej dyscypliny.
Zabytki archeologicznoprawne – świadkowie historii prawa
Zabytki archeologicznoprawne to obiekty, które w przeszłości pełniły określone prawem funkcje w życiu prawnym społeczeństwa. Charakteryzują się one dwiema podstawowymi cechami: służebną funkcją wobec czynności stanowienia i realizowania norm prawnych oraz widzialnością i postrzegalnością.
Zabytki te można podzielić na kilka grup:
- ze względu na ilość pełnionych funkcji: obiekty pełniące jedną lub wiele funkcji prawnych,
- ze względu na stosunek do symboliki: symbole (np. pastorały, pierścienie), obiekty niebędące symbolami (np. budowle prawne, narzędzia kar) oraz obiekty mieszane,
- ze względu na zawartość informacji: zabytki „mówiące” i „nieme”,
- ze względu na cechy fizyczne: zabytki materialne (ruchome i nieruchome) oraz niematerialne.
Badanie tych zabytków pozwala archeologom prawnym odtworzyć nie tylko fizyczne aspekty dawnego prawa, ale także jego symbolikę i rytuały.
Od Długosza do współczesności – rozwój archeologii prawnej w Polsce
Historia archeologii prawnej w Polsce sięga czasów Jana Długosza, który w 1448 roku opracował inwentarz sztandarów krzyżackich zdobytych pod Grunwaldem. Jednak prawdziwy rozkwit tej dyscypliny nastąpił w XIX i XX wieku. W XIX wieku badacze tacy jak Joachim Lelewel i Aleksander Narcyz Przezdziecki analizowali nagrobki królów polskich oraz insygnia władzy. Pierwsza połowa XX wieku przyniosła gruntowne opracowania dotyczące insygniów królewskich i skarbca koronnego.
Za twórcę naukowego podejścia do archeologii prawnej w Polsce uznaje się Witolda Maisela, historyka prawa z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Jego praca „Archeologia prawna. Zarys problematyki” stanowiła przełom w polskich badaniach nad tą dyscypliną. Obecnie badania nad archeologią prawną kontynuuje profesor Andrzej Gulczyński, który nie tylko prowadzi badania, ale także kształci studentów prawa w tej dziedzinie.
Systematyka zabytków – uporządkowany chaos przeszłości
Ze względu na różnorodność zabytków archeologicznoprawnych, konieczne było stworzenie ich systematyki. Głównym kryterium podziału jest funkcja pełniona przez zabytek w dawnym życiu prawnym, a kryterium dodatkowym – jego forma zewnętrzna.
Na tej podstawie wyróżnia się dwie główne klasy zabytków:
- Klasa A: obiekty o charakterze wyłącznie usługowym wobec funkcji stanowienia i realizowania norm prawnych.
- Klasa B: obiekty i symboliczne formy rytuału prawnego o charakterze mieszanym.
Każda z tych klas dzieli się na działy, poddziały, grupy i podgrupy, co pozwala na szczegółową klasyfikację wszystkich odkrywanych zabytków.
Znaczenie archeologii prawnej dla współczesnych badań historycznych
Archeologia prawna odgrywa istotną rolę jako nauka pomocnicza historii państwa i prawa. Jej głównym zadaniem jest pomoc historykom na wstępnym etapie pracy, przy ustalaniu wartości historycznoprawnej danego zabytku.
Brygida Kürbis, w swojej systematyce nauk pomocniczych historii, zalicza archeologię prawną do grupy nauk zajmujących się źródłami objaśniającymi przedmioty i wizerunki symboliczne. Dzięki temu archeologia prawna stanowi cenne narzędzie w rękach historyków, pozwalające na pełniejsze zrozumienie dawnych systemów prawnych i ich funkcjonowania w społeczeństwie.
Archeologia prawna, łącząc w sobie elementy różnych dyscyplin naukowych, oferuje unikalne spojrzenie na historię prawa. Badając materialne ślady dawnych systemów prawnych, pozwala nam lepiej zrozumieć, jak prawo funkcjonowało w praktyce, jaką symbolikę ze sobą niosło i jak zmieniało się na przestrzeni wieków. To fascynujące pole badań, które wciąż ma wiele do zaoferowania współczesnej nauce.