Studia doktoranckie – pomoc materialna

Specyfika studiów doktoranckich, odróżniająca je od pozostałych form nauki obecnych w szkole wyższej, występuje również w przedmiocie pomocy materialnej, na jaką mogą liczyć doktoranci. W zasadzie jest ona w swojej większej części analogiczna w stosunku do wsparcia przewidzianego dla pozostałych studentów, niemniej widoczne są także wyraźne różnice i dzisiaj właśnie o nich.

Pomoc materialna

Zgodnie z art. 199 Ustawy — Prawo o szkolnictwie wyższym — Doktorant może otrzymać pomoc materialną w formie: stypendium socjalnego; zapomogi; stypendium dla najlepszych doktorantów; stypendium specjalnego dla osób niepełnosprawnych oraz stypendium ministra za wybitne osiągnięcia. Ponadto może ubiegać się o zakwaterowanie w domu studenckim uczelni lub wyżywienie w stołówce studenckiej uczelni, a także o zakwaterowanie małżonka i dziecka w domu studenckim uczelni. Tak określony katalog jest praktycznie identyczny, jak ten przynależny studentom niższych poziomów, zwłaszcza kiedy ustawodawca wskazał wprost, że do przyznawania świadczeń, o których mowa powyżej stosuje się odpowiednio przepisy o pomocy materialnej dla studentów. Jedyną różnica jest wyłączenie art. 174 ust. 4, który ogranicza możliwość swobodnego dzielenia środków przeznaczonych łącznie na stypendia rektora dla najlepszych studentów, stypendia socjalne oraz zapomogi. W przypadku doktorantów takich obostrzeń nie ma. 

Stypendium dla najlepszych doktorantów

Pierwszą i to bardzo wyraźną różnicą w systemie pomocy materialnej doktorantów są unormowania dotyczące stypendium dla najlepszych doktorantów.  Otóż zgodnie z ustawą owo stypendium — może być przyznane:

• na pierwszym roku studiów doktoranckich – doktorantowi, który osiągnął bardzo dobre wyniki w postępowaniu rekrutacyjnym;
• na drugim roku i kolejnych latach studiów doktoranckich – doktorantowi, który w roku akademickim poprzedzającym przyznanie stypendium spełnił łącznie następujące warunki:

1. uzyskał bardzo dobre lub dobre wyniki egzaminów objętych programem studiów doktoranckich,
2. wykazał się postępami w pracy naukowej i przygotowywaniu rozprawy doktorskiej,
3. podczas studiów doktoranckich prowadzonych przez uczelnię wykazał się szczególnym zaangażowaniem w pracy dydaktycznej.

Widać tutaj rozbieżność w przesłankach przyznania stypendium dla najlepszych doktorantów zależnie od etapu studiów, na jakim damy doktorant się znajduje. Trudno się temu dziwić, zwłaszcza w stosunku do kryteriów, jakie zostały przyjęte wobec przyznawania stypendium na pierwszym roku. Wówczas uczelnie nie mogą się jeszcze odnieść do osiągnięć doktorantów, które pojawią się w trakcie późniejszych studiów. Taki stan rzeczy może rodzić jednak pewne praktyczne problemy, z jakimi czasami muszą borykać się uczelnie. Należy w tym miejscu zastanowić się na rzeczywistym zrozumieniem użytego określenia — bardzo dobrych wyników w postepowaniu rekrutacyjnym. Nieostrość tego pojęcia powinna być rzecz jasna, doprecyzowana w odpowiednim regulaminie przyznawania i wypłacania świadczeń pomocy materialnej doktorantom. Niemniej znane są przypadki, kiedy uczelnia odmawiała przyznania stypendium jakiemukolwiek, doktorantowi ze względu na niemożliwość ustalenia listy najlepszych, właśnie przez brak odpowiednio skonstruowanych przepisów. Otóż na jednej z polskich uczelni ustalone zasady rekrutacji na I rok studiów doktoranckich przyznawały pewną pulę punktów na podstawie osiągnięć całych wcześniejszych studiów. Było to jedyne kryterium, które skutkowało tym, że uczelnia nie była w stanie wyłonić najlepszych i właśnie im przyznać stypendium. W konsekwencji liczba doktorantów, którzy osiągnęli maksymalną liczbę punktów, była dużo większa, niż liczba stypendiów, które uczelnia mogła przyznać w ramach dostępnych środków. W tym miejscu należy zadać pytanie, czy uczelnia może nie przyzna żadnemu doktorantowi I roku stypendium dla najlepszych doktorantów twierdząc, że na podstawie istniejących kryteriów nie jest w stanie wyłonić najlepszych, ponieważ zbyt wielu z nich ma te same osiągnięcia i identyczną liczbę punktów? Trudno jednoznacznie odpowiedzieć na tę wątpliwość, pamiętając, że zgodnie z ustawą doktorant jedynie może otrzymać odpowiednie stypendium. Jednak trudno się też zgodzić z podejściem, które pozbawia prawa do stypendium wszystkich, ponieważ jest zbyt wielu de facto najlepszych. Raczej należy podkreślić pewną lukę w regulaminie, która nie przewidziała takiej sytuacji. Rozwiązaniem mogłoby być dookreślenie dodatkowych kryteriów w sytuacji, kiedy na liście rankingowej znajduje się dwóch lub więcej doktorantów posiadających taką samą liczbę punktów. Jeżeli jednak z jakichś powodów byłoby to niemożliwe ze względu na ograniczoną możliwość doprecyzowania dodatkowych przesłanek w stosunku do doktorantów dopiero I roku, można by się zastanowić nad przyznaniem wskazanych stypendiów na mocy decyzji rektora wszystkim tym, którzy osiągnęli najwyższy wynik. Źródłem finansowania takiego wsparcia mógłby być dodatkowy fundusz, którym bardzo często dysponuje rektor w ramach swojej autonomii.  Niezależnie od tego, jak uczelnia rozwiążę przedstawioną sytuację, trudno się zgodzić, aby w zasadzie najlepszych doktorantów i potencjalnie przyszłych najlepszych naukowców karać na samym starcie za to, że zdarzyło im się osiągnąć najlepszy możliwy wynik.

Na wyższy latach studiów doktoranckich sytuacja jest już nieco prostsza, albo raczej bardziej doprecyzowana. Mamy w tym wypadku do czynienia z większą liczbą przesłanek, co może, aczkolwiek nie musi, dać większe pole manewru autorom regulaminu w ustalaniu konkretnych podstaw do przyznania stypendium. Pamiętać trzeba także o tym, że warunki wskazane w ustawie, które warunkują prawo do ubiegania się o stypendium, muszą zostać spełnione łącznie.  Tak więc kandydat musi uzyskać bardzo dobre lub dobre wyniki egzaminów objętych programem studiów doktoranckich, wykazać się postępami w pracy naukowej i przygotowywaniu rozprawy doktorskiej oraz wykazać się szczególnym zaangażowaniem w pracy dydaktycznej podczas studiów doktoranckich prowadzonych przez uczelnię wykazał się szczególnym zaangażowaniem w pracy dydaktycznej.

Inne formy pomocy materialnej

Doktoranci obok najbardziej popularnych i pożądanych rodzajów pomocy materialnej mogą również ubiegać się o wsparcie z mniej oczywistych źródeł. Chodzi tutaj przede wszystkim o:

• możliwość przyznania pomocy materialnej dla doktorantów przez jednostki samorządu terytorialnego, na tożsamych zasadach jakie w tym względzie dotyczą studentów.
• Możliwość przyznania stypendiów naukowych dla doktorantów przez osoby fizyczne lub osoby prawne niebędące państwowymi ani samorządowymi osobami prawnymi na tożsamych zasadach jakie w tym względzie dotyczą studentów.
• Możliwość uzyskania stypendium ministra za wybitne osiągnięcia przyznawane doktorantom przez ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego na wniosek rektora uczelni zaopiniowany przez radę podstawowej jednostki organizacyjnej, a w przypadku uczelni nieposiadającej podstawowej jednostki organizacyjnej – przez senat uczelni.

Stypendium doktoranckie

Praktycznie jedyną formą wsparcia materialnego przewidzianą tylko dla doktorantów jest stypendium doktoranckie, stanowiące jednak jedynie fakultatywne źródło wsparcia dla doktorantów. Ma się to zmienić na mocy Ustawy 2.0., która w swoim pierwotnym kształcie przewiduje stypendium dla wszystkich uczestników studiów III stopnia. Niemniej, zanim, jeżeli w ogóle, do tego dojdzie to stypendium doktoranckie w dalszym ciągu, jest przyznawane najczęściej na podstawie właściwego regulamin przyznawania stypendiów doktoranckich oraz zwiększania stypendium doktoranckiego, tylko najlepszym doktorantom. Samo stypendium w swoim założeniu stanowi wsparcie dla młodych naukowców, którzy oczywiście obok obowiązków badawczych, muszą co do zasady, prowadzić także zajęcia dydaktyczne co wymaga odpowiedniego przygotowania.

Przechodząc do szczegółów, należy podkreślić, że minimalne stypendium, doktoranckie, nie może być niższe niż 60% minimalnego wynagrodzenia zasadniczego asystenta ustalonego w przepisach o wynagradzaniu nauczycieli akademickich. Wskazane wynagrodzenie obecnie wynosi 2450,00 zł, z czego 60% to 1470 zł¹⁾. Decyzja o przyznaniu stypendium doktoranckiego, okresie jego pobierania oraz wysokości podejmowana jest w uczelni przez rektora, a w jednostce naukowej przez jej dyrektora.

Nowością jest także przepis stanowiący, że doktoranci biorący udział w programie — Doktorat wdrożeniowy, którego celem jest tworzenie warunków do rozwoju współpracy między środowiskiem naukowym a środowiskiem społeczno-gospodarczym mogą otrzymywać stypendium doktoranckie w wysokości minimalnego wynagrodzenia zasadniczego asystenta przyznawane w określonym trybie.

Publikacja finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „DIALOG” na lata 2016-2017